4.2 Dərs-2: Sistem kimi Paradiqmanın Səviyyələrini Anlamaq

Nobel mükafatı laureatı iqtisadçı Herbert Saymon tərəfindən “The Sciences of Artificial” kitabında istinad etdiyi Volterin fikrincə, daha yaxşı ən yaxşının düşmənidir. Simon, kiçik düzəlişlər vasitəsilə sistem dəyişikliyinə təsir göstərməyə çalışmaqla əlaqəli riski vurğulayırdı. Hər şey təkmilləşəndə məzmun əldə etmək və təkmilləşdirməyə qoşulmaq üçün qurulmuş bir tendensiya var. Bu yanaşmada irəliləyişlər dramatik, pozucu kəşflər etmək üçün maneələrə çevrilir.

Oxşar risk, səhvən vəziyyətdən asılı olaraq istifadə edilə bilən imkanların siyahısı kimi göründüyü təqdirdə Paradiqma Səviyyələri çərçivəsi ilə də mövcuddur. Yerdəki fəaliyyətlərinin əhatə dairəsi və əhatəliliyi, məsələn, öz düşüncələrini dəyər qaytarma səviyyəsindən həbs pozğunluğu səviyyəsinə keçirdikdə əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşa bilər. Yenidən canlanan həyat paradiqması vasitəsilə dünyaya baxmaqdan baş verən inqilabi dəyişiklik, yeni düşüncənin yaratdığı daha yaxşı nəticələrlə kifayətləndikdə əlçatmazdır.

Canlı dünyanı parçalayan terminologiyadan, yanaşmalardan və təfəkkürlərdən imtina etməklə, canlanan həyat paradiqması insana əvvəlki paradiqmaların əsasını təşkil edən niyyətləri ardıcıl və hərtərəfli şəkildə qarşılamağa imkan verir. Məsələn, dəyər qaytarma paradiqmasının əsas məqsədi hər kəsin cəmiyyətə töhfə verməsini və sonra bu töhfələrin nəticəsi olan mükafatları ədalətli şəkildə bölüşməsini mümkün etməkdir. Lakin bu məqsədə çatmaq üçün sosial quruluşu elə qurmaq lazımdır. Dəyərin çıxarılmasına imkan vermək və faydaları seçilmiş bir neçə nəfərin əlində cəmləşdirmək üçün qurularsa, sistem nəhayət başa çatacaq.

Paradiqmaları dəyişdirəndə və onların fərziyyələrini və düşüncə üsullarını əsaslı şəkildə dəyişdirəndə insan sanki yeni planetə girirmiş kimi hiss etməlidir. Reallığı anlamaq üçün əvvəlki çərçivələr bu yeni kainatda artıq etibarlı deyil. Çıxılmaz olan mübahisələri həll etmək və əvvəllər görünməz olan imkanları görmək mümkün olur.

Kifayət qədər məlumatlı olmadan, köhnəlmiş bir paradiqmaya qayıtmaq çox sadə ola bilər, məsələn, bir şeyi bərpa etməyə çalışmaq əvəzinə həbs pozğunluğu texnikasını izləmək. İnsanların Yer kürəsində yaşama tərzini dəyişdirmək üçün həqiqətən də iqtisadi və sosial sistemlərin bərpası üzərində işləmək istəyən bir neçə həmyaşıdımız təcrübəmizdə bunu tez-tez hiss edir. Onlar zehni qabiliyyətlərini daha da tam inkişaf etdirmədən, bizi hazırkı böhran vəziyyətinə gətirən davranış və düşüncə tərzini istəmədən davam etdirmədən, tapşırığın yerinə yetirilməsi üçün qeyri-kafi olan paradiqmalardan istifadə edərək, daim bu işi sınayırlar.

Aşağı paradiqmanın terminologiyasını və ehtimallarını daha yüksək paradiqma ilə əvəz etmək adətdir. Üç aşağı paradiqma arasında gələcək iqtisadiyyat sahəsində indiki tədqiqatların, fərziyyələrin və eksperimentlərin çoxunun öz mənşəyini tapdığı yer var. Bu, insanın iqtisadi artımını həyatın planetar təkamülü ilə balanslaşdırmaq səylərinin təsirini kəskin şəkildə məhdudlaşdırır. Məsələn, peer-to-peer, yavaş pul və kooperativ hərəkatlar, mahiyyət etibarı ilə, dəyərin qaytarılması iqtisadiyyatında iştirak və ona çıxış haqqındadır. Donut iqtisadiyyatı həbs pozğunluğu strategiyasının əla nümunəsidir, çünki sosial ədalətsizliyi minimuma endirmək və ətraf mühitə zərəri minimuma endirmək arasında ideal tarazlığı qurmaq məqsədi daşıyır. Bir nümunə göstərməklə yaxşı münasibətlə, rifah iqtisadiyyatları təşəbbüsü sağlamlıq üçün bir baza yaratmağı və icmaların və ölkələrin görüşmək üçün səy göstərə bilməsini hədəfləyir.

Bu təşəbbüslərin hər biri təqdirəlayiqdir və əhəmiyyətli iqtisadi transformasiyanın zəruriliyi ilə bağlı artan anlayışa əhəmiyyətli dərəcədə əlavələr etmişdir. Regenerasiyanı bir-birindən ayıran əsas anlayışları tam dərk etmədən onların əksəriyyəti eyni şəkildə həmin terminologiyanı qəbul etmişlər. Biz təklif edirik ki, onlar işlərinə yeddi ilkin prinsipi ciddi şəkildə tətbiq etsələr, bərpaedici üsullardan istifadə edə bilərlər. Bu ideyalar həyata keçirildikdə, yeni istək səviyyələri təsəvvür edilə və sadiq qala bilər. Dil və üsullar da diqqətlə araşdırıla və təkmilləşdirilə, canlı aləmdə olan təsirləri üçün keyfiyyət ölçüləri yaradıla bilər.

Yerli şəraitə güclü bağlılığı və onları dərk etməsi sayəsində lokalizasiya inqilabı, bir misal olaraq, insan həyatına təsir etmək üçün çox potensiala malikdir. Bu təşəbbüslərin transformasiya effekti kiçik miqyaslı iqtisadiyyatların əhəmiyyəti ilə bağlı ümumi inamdan konkret yerlərin fərqli mahiyyətini başa düşmək və hətta hörmətə çevrilməklə əhəmiyyətli dərəcədə artırıla bilər. Məkanlar regenerasiya həyat paradiqması üçün vacib kimi təsvir etdiyimiz tam canlı varlıqların illüstrasiyaları kimi təqdim edir. Onların hamısının yerinə yetirə biləcəyi unikal rolları var və daha böyük sistemlər içərisində yuvalanıblar. Bu, iqtisadi inkişaf haqqında təsəvvür yaratmaq üçün əsas kimi istifadə edildikdə, yerlilər bir-birinin ən yaxşı təcrübələrini təqlid etməkdənsə, rəqabətdən fərqlənmək üçün daha çox səy göstərirlər. İcmaları təşkil edən insanlar, təşkilatlar və qurumlar da öz iqtisadi ekosistemləri daxilində unikal yuvalar yaratmağa gəlirlər. Paylaşılan icma istiqaməti icma üzvlərinə öz dəyər yaradan işlərini və karyera yollarını müəyyən etmək və əlaqələndirmək üçün aydın çərçivə təklif edir.

Başqa bir nümunə, rifah iqtisadiyyatları hərəkatının əhatə etdiyi mürəkkəb və yerə əsaslanan üsullar və həllər ola bilər. Bunlardan birincisi mahiyyətdən qaynaqlanan potensialdır, lakin regenerasiya mərhələsinə keçmək üçün vacib olan digər iki ölçüdən məhrumdur.

Etiketləmək, kateqoriyalara ayırmaq, stereotipləşdirmək və əmtəələşdirmək üçün mövcud istək mahiyyətcə intellektual olaraq qarşılanır. Müasir mədəniyyət sistemlərinin öz tərəfdarlarına insanları, dünyanı və hətta öz təcrübələrini kateqoriyalara ayırmağı öyrətmək dərəcəsini qiymətləndirmək, demək olar ki, mümkün deyil. Məsələn, bir tanışın vərdişlərini və ya qorxularını ümumi psixoloji diaqnozla təsnif edəndə hər dəfə onun haqqında əhəmiyyətli bir şeyin qeyd edildiyini güman etmək olar. Buna baxmayaraq, prosesdə tək bir insanın əsas həyat təcrübəsi itirildi.

İnsan kosmosa mahiyyət nöqteyi-nəzərindən baxdıqda, bənzərsiz və xüsusi düşüncələr üçün çıxış nöqtəsinə çevrilir. Canlı varlığa ümumi qanunların tətbiqi ideyası üzərində düşünməzdən əvvəl insan onu xüsusi edən hər şeyi dərk etməyə və qiymətləndirməyə çalışır. Bir yerin təbiətinə və xarakterinə uyğun olan yollarla, məsələn, o yerin mahiyyətinə lövbər qurmaqla işləmək olar. Bundan əlavə, bu, insana arzuladıqları şeydən daha çox kim olduqlarına əsaslanaraq öz təbii potensiallarını həyata keçirməyə imkan verir. İnsan fərdlərin təbiətinə və imkanlarına, onların ətraf mühitinə və daxil olduqları həyat sahələrinə həssas olanda, insanın dünyaya münasibəti dəyişir. Bir mövqe tutur öz iradəsini və onları necə inkişaf etdirəcəyinə dair təsəvvürləri tətbiq etməkdənsə, onların imkanlarının intensiv, mənəvi əsaslı birgə tədqiqi.

Bir şeyin mahiyyətini tanımağı öyrənmək sadə iş deyil; həm nizam-intizamı, həm də düşünməyə hazır olmağı çağırır. Müasir mədəniyyətdə yüksək qiymətləndirilən və ya başa düşülən bir bacarıq olmadığı üçün insanların əksəriyyətinə bunu necə yerinə yetirmək öyrədilmir. Lakin, bu gün mövcud olan iqtisadi strukturların kökləri insanları nəsillər boyu təbiətlə qorxunc müharibə vəziyyətinə salan sənaye zehniyyətindədir. Tamamilə yeni düşüncə tərzlərindən yeni, daha estetik baxımdan xoşagələn sistemlər yaratmaq lazım gələcək və bizcə, mahiyyət bunlar üçün əsasdır.

Rifah iqtisadiyyatlarına gəlincə, bizim arqumentimiz ondan ibarətdir ki, insanlar (fərdlər, icmalar, təşkilatlar, bütün yerlər və yaşayış sistemləri) təhsil almalı və bunu aktuallaşdırmaq üçün lazımi vasitələrlə təmin edilməlidir. Kollektivin vəzifəsi hər bir üzvün iştirak etmək qabiliyyətini və qabiliyyətini artırmaq və ümumi rifah və mahiyyətdən qaynaqlanan potensiala töhfə verməkdir. Onlar buna öz mahiyyətindən qaynaqlanan öz potensiallarını davamlı olaraq inkişaf etdirməklə nail olurlar.

Bu, bizim fikrimizcə, rifah hərəkatının bərpa etmək qabiliyyətini ciddi şəkildə məhdudlaşdıran ikinci həyati əhəmiyyətli çatışmayan komponentə - inkişaf imperativinə gətirir. Müasir mədəniyyətin hər bir sahəsinə nə qədər dərin kök saldığını nəzərə alsaq, ümumiləşdirməyə meyli müşahidə olunan konkret hadisənin fərqli xarakterinə cəmləyən yanaşma ilə əvəz etmək çox iş tələb edir. Kondisionerin öhdəsindən gəlmək üçün insan öz duyğularını və zehni modellərini effektiv şəkildə idarə etməyi öyrənməlidir. Müşahidələrimizə görə, belə bir cəhd həm davamlı iradə, həm də şüuru saxlamaq üçün fədakarlıq tələb edir. Dəyişən iqtisadi sistemlərdə bu daxili inkişafın əhəmiyyətinin az qəbul edilməsinə və ona kömək edəcək institusional çərçivənin demək olar ki, olmamasına baxmayaraq, bu, çətindir və dəstək tələb edir.

Regenerativ iqtisadiyyat üçün tələb olunan bacarıqların formalaşdırılması adi təhsil proqramları vasitəsilə həyata keçirilə bilməz. Bu cür proqramlar insanın öz düşüncəsinin strukturunun və mənbəyinin özünü əks etdirən tədqiqini təşviq etmək əvəzinə, biliyin öyrədilməsinə diqqət yetirir. Bunun üçün nəzərdə tutulduğundan, biliklərin ötürülməsinə vurğu artıq mövcud olan mədəni meylləri gücləndirir.

Yeni, dəyişən nümunəni təqdim etmək üçün bütün sosial kontekstlərdə regenerativ savadlılığın inkişafına təkan verən tamamilə yeni, mütərəqqi təhsil strategiyası yaratmaq lazımdır. Dəyişiklik üçün güclü bir qüvvə olmaq üçün bu inkişaf metodu uşaq baxımından tutmuş məktəblərə, iş yerlərindən siyasi təşkilatlara qədər hər şeydə görünən geniş şəkildə tətbiq edilməlidir. Biz bunu inkişaf zərurəti kimi ona görə çağırırıq. İşi yeni iqtisadi sistemlər və alətlər yaratmaqla məşğul olan insanlar üçün prosesin hər bir addımına düşüncə və özünüidarə artımını daxil etmək çox vacibdir.

Bu yekun ideya dəyişikliyin əsas prinsipini əks etdirir: dəyişikliyə təsir etmək üçün ən yaxşı yanaşma daim artan hərəkəti təşviq etmək deyil, əksinə, ən yaxşı fəaliyyət kursu ilə bağlı əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək üçün lazım olan düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirməkdir. Bu alətlər olmadan, insanlar avtomatik olaraq köhnəlmiş fərziyyələri praktiki olaraq etdikləri hər şeyə daxil edir və nəyi kəskin şəkildə məhdudlaşdırırlar.

Bu yekun ideya dəyişikliyin əsas prinsipini əks etdirir: dəyişikliyə təsir etmək üçün ən yaxşı yanaşma daim artan hərəkəti təşviq etmək deyil, əksinə, ən yaxşı fəaliyyət kursu ilə bağlı əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək üçün lazım olan düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirməkdir. Bu alətlər olmadan, insanlar avtomatik olaraq köhnəlmiş fərziyyələri praktiki olaraq etdikləri hər şeyə daxil edir, arzuolunan və əldə edilə bilən hesab etdiklərini kəskin şəkildə məhdudlaşdırır. Məlum və rahat yollarla düşünməyə bu meyli kəsmək iqtisadiyyatlarımıza əhəmiyyətli dəyişiklik gətirməyin ən qısa yoludur. İnsanlar və təşkilatlar şeylərə təkrar-təkrar baxmağın bərpaedici bir şəkildə çağırılmalıdır. Onlar vərdişlərinin tez-tez kəsilməsi ilə düşüncə proseslərini və nəhayət təsəvvür edə bildikləri, həsrət çəkdikləri və qura bildikləri dünyanı dəyişməyə başlayacaqlar.